ՀԱՅԵՐ!!!

May 16, 2011

ՀԱՅԵՐԻ ԵՐԴՈՒՄԸ ԾԻԾԵՌՆԱԿԱԲԵՐԴՈՒՄ


-Երդվի՛ր,
Որ մինչ նախնյացդ հողին հանձնելը,
Հուշն իրենց կերոն չես թողնի հանգչի:
-Երդվում եմ...

-Երդվի՛ր,
Որ ալ արյանդ վերջին կաթիլը,
Կտաս հանց մեռոն հողիդ, երբ կանչի:
-Երդվում եմ...

-Երդվի՛ր,
Որ մինչ հայրերիդ հողն ազատելը,
Ո՛չ հանգիստ, ո՛չ քուն դու չես ճանաչի:
-Երդվում եմ...

-Երդվի՛ր,
Որ հզոր երկիր նորից կերտելը,
Հսկելն օրնիբուն պարտքն է քո աջի:
-Երդվում եմ...

-Երդվի՛ր,
Որ սուրբ օջախիդ ծուխը պահելը,
Պահպանելն արթուն լոյսն է քո աչի:
-Երդվում եմ...

-Երդվի՛ր,
Որ նոր սերնդիդ Արի կրթելը,
Մեծացնելն անթույն լույսն է քո աճի:
-Երդվում եմ...

-Երդվի՛ր...
-Երդվում եմ
Արևով արյան, որ տերն եմ Հայ Տան`
Կամքով իմ խղճի, սրտովն Արարչի:

-ԵՐԴՎՈւՄ ԵՆՔ...

May 11, 2011

ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ ՀԱՐԹԱՎԱՅՐԻ ՊԵՐՃԱՆՔԸ

Որդան կարմիրը պատկանում է ծծող միջատների, կոկցիդների ենթակարգի հսկա որդանների ընտանիքին։ Կոկցիդների բոլոր ներկայացուցիչների էգերն անթև են, իսկ արուները՝ մեծ մասամբ թևավոր։ Հայկական որդան կարմիրը հայտնի ներկատու միջատներից ամենախոշորն է (էգի երկարությունը մինչև 12 մմ է)։ Արուն մի քանի անգամ փոքր է էգից, նման է ճանճակի։ Որդան կարմիրը ձվադրվում է հողում, ձվերը մնում են այնտեղ 7,5— 8 ամիս։ Ապրլ ամսին ձվերից դուրս եկած թրթուռները սնվում են որդան խոտի կամ սեզի և եղեգի ստորգետնյա ցողուններով ու արմատներով։ Սեպտեմբեր ամսին, վաղ առավոտյան բեղմնավորման համար էգերը և արուները դուրս են գալիս հողի երեսը և մնում այնտեղ մինչև 10,5—11-ը, որից հետո արուները սատկում են, իսկ էգերը կրկին մտնում են հողի տակ և սկսում ձվադրումը։ Դա տևում է մեկ ու կես ամիս։ Այսպիսով՝ որդան կարմիրը տարեկան տալիս է մեկ սերունդ։ Որդանները բացառապես ապրում են աղուտներում, որդան կարմիրը հին Հայաստանի էնդեմիկ (տեղական) միջատն է։ Ըստ պատմական աղբյուրների՝ այն Հայաստանում հայտնի է եղել Արաքս գետի միջին հոսանքի ուղղությամբ՝ Արարատյան հարթավայրի աղուտներում, Նախիջևանի Շարուրի դաշտում, Ուրմիա լճի շրջաններում (Խոյ, Սալմաստ), Սուրմալուի գավառի Մարանդ գյուղի մոտակայքում, Կարա-Սու գետի ափամերձ շրջանում, Էրզրումի մերձակա աղուտներում։
Նկատի ունենալով սովետական ժամանակաշրջանում մելիորատիվ աշխատանքների տարածումը, այգիների տնկումը, որդան կարմիրի բնական տարածման վայրերը զգալիորեն կրճատվել են։
1970 թ. սեպտեմբերին տողերիս հեղինակը ԳԱ կենդանաբանության ինստիտուտի օգնությամբ արշավախումբ կազմակերպեց Մասիսի շրջանի Սարվանլար գյուղի շրջակա աղուտները, որտեղ նորից արձանագրվեց միջատի գոյությունը։ Այնուհետև 1971 թվականին մանրամասն ուսումնասիրություններ կատարվեցին Արարատյան հարթավայրի 1100 հեկտար անօգտագործելի (ջրարբիացումից հետո) աղուտներում։
Կատարված աշխատանքների հետևանքով պարզվեց, որ որդան կարմիրը բավականաչափ տարածված է Արաքս գետի ձախ ափի երկայնքով տեղադրված Հոկտեմբերյանի, Էջմիածնի, Մասիսի, Արարատի շրջանների 26 բնակավայրերի շրջակա աղուտներում։
Որդան կարմիրը հայտնի է եղել վաղնջական ժամանակներից։ Մ. թ. ա. 714 թ. Սարգոն 2-րդ թագավորը, Խալդ Աստծո Մուսասիրում գտնվող հռչակավոր ամրոցը գրավելուց հետո, Ասուր Աստծուն հղած իր հաղթական հաղորդման մեջ իբրև պատերազմական ավար նշում է նաև Արարատի նշանավոր կարմիր ներկով ներկված հյուսվածքներ։
Մ. թ .ա. 3—1 դարերի հունական, հռոմեական պատմիչների վկայությամբ որդան կարմիրը համարվել է ամենագեղեցիկ ներկը, որով ներկում էին թագավորական զգեստներ, գործվածքներ, գորգեր, նաև ձեռագրեր։ Որդան կարմիրի մասին գրել են հայ պատմիչներ Ղազար Փարպեցին և Մովսես Խորենացին, հետագայում՝ Ղևոնդ Ալիշանը։ Ըստ Հ. Մանանդյանի՝ 9-րդ դարից սկսած՝ արաբական պատմիչները Հայաստանի մայրաքաղաք Արտաշատը անվանել են որդան կարմիր ներկի քաղաք։ Մանրանկարչության մեջ, շնորհիվ բարձր լուսակայունության, որդանով կատարված նկարները ցայսօր հմայում են իրենց պայծառությամբ։ Դրանց շարքում առանձնացնամ են Թորոս Ռոսլինի կատարելության հասնող մանրանկարները։
Հետագայում, 16-րդ դարում կակտուսների վրա ապրող մեքսիկական որդանը համաշխարհային շուկայից հայկական որդանին դուրս մղեց։ Այնուհետև որդան կարմիրի տարածման շրջաններում էթնիկական փոփոխության հետևանքով, երբ վերաբնակվեցին քոչվոր անասնապահ ցեղերը և Արաքսի զույգ ափերը դարձան արոտավայրեր, հայերը աստիճանաբար տեղափոխվեցին Այրարատի նահանգի նախալեռնային և լեռնային գոտիները։ Դա ևս պատճառ հանդիսացավ, որ ժամանակի ընթացքում մոռացվի որդան կարմիրի արտադրությունը։ Սակայն հայկական որոշ վայրերում պահպանվեցին մանրանկարչության մեջ օգտագործվող ներկի պատրաստման եղանակները։ Տեղին է նշել 19-րդ դարի սկզբին որդան կարմիրով զբաղվող էջմիածնի Մայր տաճարի եպիսկոպոս, Երևանցի, Սահակ Ծաղկարարին (1780— 1858)։ Ծաղկարարը իր ժամանակի լավագույն մասնագետն է եղել։ Նա գրել է «Բազմավեպ ձեռագիր հիշատակարանը», որտեղ պատմում է իր կեսդարյա կյանքը Էջմիածնում (Մատենադարան N 6247, 9020, 6246 և 6243)։
Սահակ Ծաղկարարը միջատին սպանելու և ներկ ստանալու ուղղությամբ բազմաթիվ փորձեր է արել, քանի որ ինչպես պարզվել է որդան կարմրին մեռցնելու եղանակից շատ բանով է կախված ներկի որակը։ Սառը և տաք քացախաթթվի, կրի փոշու, մաքուր կրաջրի, գինու, ծծմբական անհիդրիդի հետ փորձեր կատարելուց հետո, ի վերջո միայն պոտաշի լուծույթը գինու հետ հանգեցրին բավարար արդյունքի։ Ապա սկսվում են ներկ պատրաստելու փորձերը՝ երեք եղանակով։ Պահպանվել է Անդրկովկասի կառավարչի դիվանատան արխիվային ֆոնդը, որտեղ Ծաղկարարի գրությունն է՝ հայերեն բնագիրը և ռուսերեն թարգմանությունը, որդան կարմիրը մեռցնելու և ներկ պատրաստելու վերաբերյալ։
Ծաղկարարը խնդրում է իր աշխատանքի արդյունքը հայտնել ուր որ պետք է, հուսալով արժանի լինել ռուսաց կայսրին և հայոց թագավորին։ Այս նամակի արդյունքը լինում է այն, որ Վրաստանի կառավարչապետ բարոն Դ. Վ. Ռոզենը հատուկ սկսում է զբաղվել այդ հարցով։ Նա Հայաստանից դուրս է գրում որդան կարմիրի նմուշներ և ներկը։ Դա առիթ է հանդիսանում, որ Կայսերական Ակադեմիան 1830–ական թվականներին որդանը տեղում ուսումնասիրելու նպատակով Հայաստան է գործուղում ակադեմիկոս Համելին, որն այդ նյութերի հիման վրա 1835 թ. գրում է իր հայտնի աշխատությունը Արարատյան որդանի մասին՝ ռուսերեն և գերմաներեն լեզուներով։
Սահակ Ծաղկարարը իր պատրաստած ներկով նկարազարդում է 4 կտավ թաշկինակ՝ որդանի տարածման վայրերը՝ «… Թաշկինակի եզերքը եղել է ծաղկավետ հաշյա, մեջն էլ Մասիս լեռն իր դաշտով, որի ձյունապատ գլխին Նոյի տապանը, աղեղնաձև ծիածանը, բժշկարար սուրբ աղբյուրը, նրա ստորոտը, Արաքս մեծ գետը, նրա այս ու այն կողմը, խոր Վիրապը իր լեռնանման բլուրներով հանդերձ և այս ու այն կողմերի շրջապատը և Սև ջուրը, ամեն տեղ լիքն է։ Այդ թաշկինակներից մեկը նա նվիրում է կաթողիկոսին, ապա Ներսես սրբազանին, Հնդկաստանի առաջնորդին, այնուհետև՝ գեներալ Բեյբութովին…», որը շնորհակալությամբ ընդունեց թաշկինակը և համարում է, որ դա իրեն նվիրել է Երևանը և Սուրբ Աթոռը, դրա համար նրան բարերար եմ համարում, որ ընդունեց իմ խնդրանքը, որպեսզի մատուցի որդանի տեխնիկան, նրա հետ միասին որդերը և ձվերը՝ Ռոզենին։
Սահակ Ծաղկարարը իր ծառայությունների համար 1834 թ. ռուսական կառավարությունից նվեր է ստանում մեղեսիիկե ականակուռ մատանի, ապա 1839 թ. կայսրը նրան տարեկան 200 ռ. ցմահ թոշակ է նշանակում։ Ծաղկարարի պատրաստած ներկի կիրառումը սահմանափակվում էր նկարչության և կաթողիկոսական կնիքի համար։
Միքայել Նալբանդյանը մեծ նշանակություն էր տալիս Ծաղկարարի գիտելիքներին, հատկապես ներկի պատրաստման գործում։ Հայտնի է, որ նա 1863 թ. բանտից եղբորը՝ Ղուկասին նամակով խորհուրդ է տալիս ուշադրություն դարձնել Արաքսի հովտում գտնվող «որդերի» վրա։ Սահակ Ծաղկարարի մահից հետո գերեզման իջավ ներկ պատրաստելու եղանակը։ Մինչդեռ ըստ Նալբանդյանի, եթե մատչելի լեզվով գրվեր որդերի մասին, Արարատյան դաշտի շինականները դրանից մեծ օգուտ կքաղեին։
20-րդ դարում քիմիայի զարգացմանը զուգընթաց բնական ներկերը փոխարինվեցին էժանագին անիլիննային ներկերով։ Արդյունաբերությունը սակայն մեծ կարիք է զգում բնական կարմիրի, որը ի հակակշիռ քիմիականի խիստ լուսակայուն է և միանգամայն անվնաս սննդարդյունաբերության մեջ օգտագործելու համար։
Ներմուծվող թանկարժեք մեքսիկական ներկին փոխարինող գտնելու համար 1929 թվականին, սովետական կառավարության նախաձեռնությամբ, հայկական որդանը արտադրության մեջ օգտագործելու նպատակով Մոսկվայի պետհամալսարանից գործուղվում է արշավախումբ՝ Արարատյան դաշտում հետազոտություններ կատարելու համար։ Արշավախամբը ղեկավարում էր Ռ. Կուզինը, որին տեղում մեծ աջակցություն էր ցույց տալիս անվանի միջատաբան Մամիկոն Մակարյանը։ Չնայած արշավախմբի երեք տարվա աշխատանքներին, շատ հարցեր մնացին անավարտ և չլուսաբանված։
1971 թ. ՀՍՍՀ գիտությունների ակադեմիայի կենդանաբանության ինստիտուտը ձեռնամուխ եղավ մանրամասն ուսումնասիրություններ կատարելու (լաբորատորիայի վարիչը տողերիս հեղինակն էր, ապա՝ Ռ. Սարկիսովը)։ Պարզվեց որդան կարմիրի տարածվածությանը, պաշարները, ճշտվեց զարգացման ցիկլը և շատ այլ հարցեր, որոնք կնպաստեն որդանն օգտագործել որպես արդյունաբերական հումք։

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՒԱՆԴԱԿԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ

 Հայկական Բարձրաւանդակը Խաղաղականից մինչեւ Ատլանտեան Ովկիանիոս երկարող եւ ասիական ու եւրացամաքամասերի կենտրոնական մարզերն ընդգրկող «Մեծ Սարահարթ»-ի իւրաբնոյթ մի հանգոյցն է: 
    Գէոսոֆիական, աշխարհագրական եւ մարդաբանական տեսակէտներով, հսկայ այս սարահարթը ճակատագրական իր կնիքն է դրել բովանդակ աշխարհի բնութեան եւ պատմութեան վրայ: 
    Դա է մեր մոլորակի երկրաբանական դինամիկայի ամենահուժկու մարզը - հրաբխային ցնցումների, երկրաշարժերի մեծ գիծը: 
    Դա է Հին Աշխարհի «այրեցեալ» եւ «սառուցեալ» գօտիների բնական բաժանիչը, դա է ընդհանուր իմաստով ինքը` «բարեխառն» գօտին: 
    Դա է բնական օրրանը սպիտակ ցեղի: Դա է ընդհանուր կերպով իրարից բաժանում դեղինների եւ սեւերի ցեղաշխարհները: 
    Այս սարահարթում բացառիկ դիրք է գրաւում մեր երկիրը - Հայոց Աշխարհը: 
    Երկրաբանական ուժական տեսակէտով, Հայկական Բարձրաւանդակը Մեծ Սարահարթի կենտրոնական հնոցն է: Նա գտնւում է Մեծ Սարահարթի ծայրամասային հրաբխական երկու մարզերի - Ճաբոնական կղզիների եւ Իսլանդիայի - գրեթէ մէջտեղում: 
    Երկրաբանօրէն` նա աշխարհի ամենաերիտասարդ մի մասն է, որի բնական լինելիութիւնը դեռ շարունակւում է: 
    Աշխարհագրօրէն` նա ընդհանրապէս կենտրոնն է Մեծ Սարահարթի, որի արեւելքից արեւմուտք ձգւող լեռնապատերը ծայրամիտելով ու զօդւելով, կազմում են, իրարից գրեթէ հաւասար հեռաւորութեան վրայ ընկած, լեռնային երեք բաւիղներ - Կարակորում, Արարատ, Մոն-Բլան: 
    Դրանցից ամենամեծը - Հինդուկուշ-Պամիրի Կարակորումը - ունի ցայտուն ասիական բնութիւն եւ իր շուրջը համախմբում է Ասիան: Ամենից փոքրը - ալպեան Մոն-Բլանը - մարմնացնում է Եւրոպայի բնութեան առանձնայատկութիւնները եւ ընդհանրապէս ձեւացնում Եւրոպան: Սրանց մէջտեղում կարկառւում է հայկական Արարատը - բովանդակ աշխարհի ամենամեծ միազանգ կոնը - ուր մեղմանում են Կարակորումի խիստ եւ շեշտւում են Մոն-Բլանի մեղմ բնագծերը: 
    Միւս կողմից` Հայկական Բարձրաւանդակում Մեծ Սարահարթը խաչաձեւում են հիւսիսից հարաւ իջնող ա՛յն լեռները, որոնք որոշում են Եւր-Ասիայի եւ Աֆր-Ասիայի բնութիւնները: 
    Այս իրողութիւնները, շատ տեսակէտներով, կնքում են Արարատի շուրջը տարածւող Հայկական Բարձրաւանդակի բնանկարը, ինչպէս նաեւ պայմանաւորում իրերի տրամաբանութեան ազդեցութիւնը` այստեղ արտայայտութիւն ստացած պատմական հոլովոյթների վրայ: 
    Մեր բարձրաւանդակը ներկայացնում է մի բնամարզ, ուր համադրւելով` անճանաչելի դառնալու աստիճան կերպարանափոխւում են եւ հակադրուելով` սպառւելու աստիճան աղօտւում են զուտ եւրոպական, ասիական կամ Եւր-Ասիական ու Աֆր-Ասիական բնագծերը: 
    Հայաստանն այս բոլորի նկատմամբ ե՛ւ կամուրջ է, ե՛ւ վիհ: Նա ե՛ւ համաձուլում է այս բնագծերը, ե՛ւ դրանք բաժանում իրարից, ե՛ւ տարբերւում դրանցից: 
    Իր այսորակ տրոհական, միացուցիչ եւ անջատական դերն ու դիրքը` Հայաստանը պահում է նաեւ շրջակայ երկրամասերի նկատմամբ: 
    Հայաստան են թափանցում փոքր-ասիական եւ իրանական սարահարթերի եւ միջագետեան ու մերձ-կասպեան հարթաշխարհների որոշ բնագծերը: Մեր հայրենիքը մի մարզ է, ուր ինչպէս Լինչն է նկատում` «միանում են շրջակայ երկիրների բնական իրականութիւնները»: 
    Աշխարհի չորս կողմերից արշաւող այս «իրականութիւններ»-ը մէկ կողմից զիրար խաչաձեւելով կամ միմեանց դէմ մաքառելով երկրին տալիս են խայտանկարային մի պատկեր, միւս կողմից, իրար հակազդելով կամ ենթարկւելով Հայաստանի բնութեան իւրայատուկ քմահաճոյքին` սերտօրէն համաձուլւում են բնականի մի ամբողջականութեան մէջ: 
    Իր բնութեան ներձուլողական վիթխարի կարողականութեան շնորհիւ` մեր երկիրը ինքնարձանանում է իբր հակադիր բազմազանութեանց ներդաշնակումի իւրատիպ մի մարզ: Այս ինքնուրոյն ներդաշնակութիւնը մեր երկրին պարգեւում է ամբողջական ու միացեալ մի նկարագիր: 
    Արդէն իր յարաբերական բարձրութեամբ-500-1000 մետր - փոքր-ասիական եւ իրանական սարահարթների նկատմամբ, իր տանիքակերպ կարկառումով ընդդէմ Միջագետեան եւ մերձկասպեան հարթաստանների` Հայաստանն երկրաբանօրէն, աշխարհագրօրէն, կլիմայով եւ տնտեսապէս խստօրէն զատորոշւում է իր շրջապատից: 
    Մեր Բարձրաւանդակը հրաբխային մեծ կոների եւ հանգոյցների, փարթամօրէն ճիւղաւորւող զուգընթաց լեռնապարերի եւ աշխոյժ տարհովտումի մի աշխարհ է: Նա զուրկ է մեծ հարթավայրերից եւ ջրային ընդարձակ մակերեսներից: Նրա բնանկարը դիմորոշում են չափաւոր մեծութեան բարձրադիր հովիտները, պատշաճաւոր վեհութեան հասնող գագաթները, խոր կիրճերը, մանր լճերի ցանցերը եւ ոչ-հսկայահոս, բայց բազմաթիւ ու կայտառավազ ջրերակները: 
    Երկու բան, յատկապէս, խորհրդաւորում են մեր երկրի բնութիւնը - հրաբխային կոնը եւ աղբիւրը, որոնցից մէկի վեհութիւնը եւ միւսի քաղցրութիւնը միայն Հայաստանում կարելի է տեսնել եւ զգալ: 
    Խտացնելով ասենք.
    ա) Հայկական Բարձրաւանդակը ներկայացնում է Մեծ Սարահարթի երկրաբանական ուժականութեան կենտրոնական մարզը: 
    բ) Նա գտնւում է մի կողմից եւրոպական եւ ասիական բնութիւնները մարմնացնող Ալպերի եւ Պամիրի, միւս կողմից` Աֆր-Ասիան եւ Եւր-Ասիան կերպարանաւորող Եթովպիական Բարձրաւանդակի եւ Ուրալի միջեւ: 
    գ) Իր բնական առանձնայատկութիւններով` նա տարբերւում է աշխարհագրական բոլոր այս միջավայրերից: 
    դ) Արեւելքից արեւմուտք նա իրար է կցում իրանական արիների եւ արմենօիդ-դինարեան-ալպեան ցեղի հայրենիքները, հիւսիսից հարաւ` նա միմեանցից բաժանում է զուտ կովկասեան եւ միջերկրականեան ցեղերի, մանաւանդ մոնգոլների եւ սեմական ժողովուրդների աշխարհները: 
    Այս ասել է.
    ա) Երկրաբանական իմաստով մեր երկիրը հաւասարապէս պատկանում է ե՛ւ Ասիային, ե՛ւ Եւրոպային: 
    բ) Իր բնութեամբ նա ո՛չ զուտ Ասիա է, ո՛չ Եւրոպա, ո՛չ մանաւանդ Աֆր-Ասիա (ուրիշ եզրով` Մերձաւոր Արեւելք), ո՛չ էլ Եւր-Ասիա: 
    գ) Իր աշխարհագրական դիրքով նա սահմանաւորում է Մերձաւոր Արեւելքը, որ սպառւում է Հայկական Տաւրոսի արտաքին պատերի տակ եւ Եւր-Ասիան, որ վերջանում է Հայկական Կովկասի հիւսիսային լանջերի առջեւ: Միւս կողմից նա իրար է զօդում Մեծ Սարահարթի ասիական եւ եւրոպական մասերը, որով` հանդիսանում է այս ցամաքամասերից մէկի ծայրը եւ միւսի` սկիզբը: Աշխարհագրական կոպիտ եւ միակողմանի հասկացողութեամբ միայն Հայաստանը կարելի է դասել ասիական երկրների շարքում: Երկրաչափական ըմբռնումով` նա ընկնում է Եւր-Ասիական եւ Աֆր-Ասիական գծի վրայ, բնութեամբ` նա աւելի Ալպերին է մօտ, քան Պամիրին, աւելի Բալկաններին, քան Իրանական Սարահարթին, Կովկասին, Լիբանանին եւ Միջագետքին: 
    Հայաստանն որոշ իմաստով միայն Ասիա է եւ որոշ` Եւրոպա. իրականում` նա ո՛չ նրան է պատկանում, ո՛չ սրան: Իր բնութեամբ եւ աշխարհագրական դիրքով նա յաւիտենական մի կռւախնձոր է Ասիայի եւ Եւրոպայի միջեւ, բայց նաեւ` բնական անհատականութեան ինքնատիպ մի մարզ, ցցւած ե՛ւ մէկի, ե՛ւ միւսի դէմ: 
    դ) Հայկական բարձրաւանդակի բնիկները չունեն ուղիղ գծի ցեղակցութիւն շրջակայ երկիրների ժողովուրդների հետ: Նման իրենց երկրի բնութեան, նրանք ցեղային մի գծով կապւում են Եւրոպային, միւսով` իրանական արիներին: Հայերը ցեղակիցներ ունեն, ազգակիցներ չունեն: Իբրեւ ազգութիւն մենք էլ մեր բարձրաւանդակի պէս մնացինք ինքնատիպ անհատականութիւն, Եւրոպայի եւ Ասիայի հակամարտ ազդեցութիւնների միջեւ, մերթ ընդվզեցինք երկուսի դէմ` միաժամանակ, մերթ նրա հետ եղանք, մերթ սրա, բայց ո՛չ մենք յաջողեցինք դրանց ծունկի բերել, ո՛չ էլ դրանցից մէկն ու մէկը կարողացաւ մեզ կլանել: 
    Այդ յաւիտենական պայքարը-պայքար աշխարհագրական իրականութիւնների, պայքար ցեղերի, հոգեբանութիւնների - այսօր ընթանում է մեզ համար աննպաստ պայմաններում:

May 9, 2011

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՒԱՆԴԱԿԻ ԲՆԱԿԱՆ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԸ

Հայկական Բարձրաւանդակ եւ պատմական Հայաստան - միեւնոյն բաները չեն դրանք: Առաջինը զուտ բնա-աշխարհագրական ըմբռնում է, որով` բնօրէն որոշ ու անփոփոխ, երկրորդը` պատմա-ազգագրական, որով` ենթակայ սեղմումի եւ ընդլայնումի, ինչպէս ինքը` կեանքի յարափոփոխ հոլովոյթը: 
    Անցեալում մեր քաղաքական կեանքն ու ոյժն այնքան անկայուն եւ ելեւէջային են եղել, որ այսօր դժւար է առանց վերապահումի մատնանշել պատմական Հայաստանի սահմանները: Ո՛չ միայն օտարներն են յաճախ քաղաքականապէս մասնատել մեր երկիրը, այլեւ հայոց պետական դրօշը մերթ իր ազդեցութիւնը ծաւալելով (օրկ. Տիգրան Մեծի ժամանակ), մերթ վասալային մանրապետութեանց խորհրդանշան դառնալով (Արշակունիների անկումից յետոյ), մերթ տարագրւելով (Կիլիկեան շրջան), մերթ իսպառ չքանալով` պատճառել է այլազան սահմանագծումներ: Շփոթիչ դեր են խաղում նաեւ հին պատմիչների` հայերի Թրակիայից գալու եւ որոշ մարդա-պատմաբանների` հայոց փոքր-ասիական ծագման տեսութիւնները, որոնցից հետեւացւում է, թէ մեր ազգի նախօրորանը Փոքր Հայքն է: Հները պատմական Հայաստան ասելով` ընդհանրապէս հասկանում են Մեծ Հայքը եւ Փոքր Հայքը: Առաջինը մեր երկիրն ուսումնասիրող գերմանացի գիտնականների «Հայկական Բարձրաւանդակ» անւանած աշխարհագրական միաւորն է, բնական Հայաստանը, որ ըստ մարդաբանական նորագոյն տւեալների, հայ ցեղի եւ ազգութեան կազմաւորման բնական միջավայրն է, այսինքն` հայոց յաւիտենական Հայրենիքը: 
    Բնօրէն սահմանագծւած այս բարձրաւանդակն է Հայոց պատմութեան գլխաւոր թատերավայրը եւ դա է պատկերւում ու զգացւում իբր մեր ամբողջական Հայրենիքը` անկախ ազգագրական պայմաններից եւ ժամանակների քաղաքական սահմանագծումներից: Այս հայրենըմբռնումն արդիւնք է ո՛չ միայն մեր ենթակայական տրամադրութիւնների, այլեւ` բնական գործօնների առարկայական անդրադարձումի-աշխարհագրօրէն ամբողջական երկիրն է պարտադրում օրգանական հայրենասիրութիւն, հայրենիքի յաւիտենական զգացում, հայրենազգացութիւն: Արարատը սրբազան է բոլոր հայերի համար, որովհետեւ դա կենտրոնական բաւիղն է Հայկական Բարձրաւանդակը ձեւացնող լեռների, բնական խորհրդանշանը Հայոց Հայրենիքի ամբողջականութեան: 
    Այսօր, Պարսկաստանն իր թաթարաբնակ Ատրպատականով երկարում է մինչեւ Արարատ: Թուրքիան արդէն ոտքը դրած Արարատեան դաշտում` սպառնալից կերպով սեղմել է խորհրդային «բեկոր-Հայաստան»-ը: Արաքսի ձախ ափի որոշ կէտերում ռուս զինւորն է պահակում: Թուրքիոյ քաղաքական դրօշի տակ` Հայկ. Տաւրոսն ազգագրօրէն ստացել է զուտ քրտական նկարագիր: Հայկական Պարն ու Ծաղկանցն օրըստօրէ մերկանալով քրտութիւնից` նաեւ ազգագրօրէն ստանում են թուրք-թաթարական կերպարան: Հայկական Կովկասի այլեւայլ մասերում աչքի են զարկում թաթարական ազդեցիկ գծեր: Մեծրանցը ե՛ւ քաղաքականապէս, ե՛ւ ազգագրապէս ստացել է թուրքական դրոշմ: Մեր երկիրը կազմող հինգ լեռնագօտիներից չորսը անցել են թուրքերի ձեռքը, մէկը` վիճելի դարձել հայերի եւ թաթարների միջեւ: Թուրքերը տիրում են մեր բարձրաւանդակի տարածութեան 4/5-երորդականին, թաթարները եւ վրացիները` 1/10-երորդականին: Ազգագրօրէն` Հայկական Բարձրաւանդակը հազիւ իր 1/10-երորդականով պահում է հայկական կերպարան: Այս իրողութիւնները, որքան էլ նշանակալից Առաջաւոր Ասիոյ պատմութեան եւ մանաւանդ Հայաստանի, հայ ազգի գոյութեան, լինել-չլինելու կնճիռի տեսակէտով, այնուամենայնիւ, ի զօրու չեն Հայկական Բարձրաւանդակի բնական միութիւնը պառակտել: Հայկական Բարձրաւանդակը բնական մի միաւոր է, աշխարհագրական անբաժանելի մի ամբողջականութիւն է: 
    Ճիշդ է նկատում աշխարհագիր Էվալդ Բանզէն, թէ «աշխարհագրական առանձին բնութեամբ մի Քիւրտիստան գոյութիւն չունի», այսինքն` ոչ միայն այսր, այլեւ` անդր-տիգրիսեան լեռնաշխարհը պատկանում է Հայկական Բարձրաւանդակին: 
    Հայաստանն իրանական եւ փոքր-ասիական աւելի ստորանիստ սարահարթների եւ Միջագետքի, Ասորիքի ու Կովկասի դաշտագետինների միջեւ տարածւած ամենակարկառուն բարձրաւանդակն է: 
    Հանրածանօթ է սահմանային այս ըմբռնումը, բայց շատ ընդհանուր, վերացական, իրական մանրամասնութիւնների մէջ` չբաւարարող: Ո՞ւր են վերջանում Իրանը, Փոքր Ասիան, Կովկասը, Միջագետքը. ո՞րտեղից են սկսում Հայկական Բարձրաւանդակի բնական սահմանները: Անհրաժեշտ է այս մասին յստակ գաղափար կազմել: Կենսաբանօրէն եւ գործնական քաղաքականութեան տեսակէտից ահագին նշանակութիւն ունի լիազգաց հայրենըմբռնումը: Դա ասել է` նպատակի առարկայական եւ ամբողջական դիմագծումը: Դա ասել է` քաղաքական ուշադրութեան եւ ձգտումների կենտրոնացում: Դա կարող է լոյս սփռել էական այնպիսի հարցերի վրայ, որպիսիք են.
    ա) Ո՞րն է բուն մեր Հայրենիքը, որից դուրս այլ «օջախ»-ներ որոնելը բանդագուշանք է միայն, անհայրենազգաց քաղաքաբանութիւն, անստեղծագործ դեգերում, ուշադրութեան եւ կամքի ցրում, անկենսաբանական ցնորք: 
 բ) Կարո՞ղ է ներկայ Խ. Հայաստանը գոյութեան հաւատ եւ մանաւանդ վտանգի ժամանակ ինքնապաշտպանւելու յոյս ներշնչել: 
    գ) Հնարաւո՞ր է Հայաստանից դուրս հոգեւոր հայրենիք ստեղծել, անհող պետութիւն: 
    դ) Բնական ինչպիսի՞ սահմաններում հայերը կարող են իբրեւ ազգութիւն եւ պետութիւն օրգանապէս զարգանալ, այսինքն` տնտեսապէս, քաղաքականապէս, ռազմագիտօրէն յարաբերաբար ապահով դիրք նւաճել: 
    Հայը նախ ազգակիցներ չունեցող ժողովուրդ է: Եւ հենց դրա համար էլ նա սովորականից աւելի կարիք ունի երկու բանի - ցեղային ներկարողական ոյժերի յարատեւ լարումի եւ բնօրէն ամբողջական հայրենիքի: 
    Աշխարհագրօրէն ամբողջական որեւէ միջավայրի սահմանները ճշդորոշող հիմնական գործօններն են - երկրաբանական կազմը, լեռնա- եւ ջրագրական դրութիւնը, կլիմայական, կենդանական եւ բուսական առանձնայատկութիւնները: 
    Հայկական Բարձրաւանդակն իր սեպօրէն իջնող կողերով, իր արտակարգօրէն ցցւած եւ քաոսային երկրաբանական խաւերով, խստօրէն կտրտւած եւ բարձրակարկառ լեռնագօտիներով, մերթ հանգուցաւոր, մերթ միազանգ հրաբխային վիթխարի կոներով, բացառապէս հրաբխային ծագման լճային ցանցով, իր բարձրաւանդակային գետերի անմիապաղաղ - առաւելապէս կատաղընթաց - հոսանքով, աստիճանաբար դէպի արեւելք կամ արեւմուտք խոնարհւող ներքին հովիտներով, դէպի հիւսիս կամ հարաւ երկարող կիրճերով եւ եզերական դաշտերով, իր կլիմայական հակադրութիւններով եւ խայտաբղէտ բուսականութեան (յատկապէս ալպեան) փարթամութեամբ ներկայացնում է բնական բազմազանութեանց իւրայատուկ մի ներդաշնակութիւն: 
    Հայաստանի բնական սահմանները հասնում են մինչեւ այնտեղ, ուր այս բնորոշիչ ներդաշնակութիւնն աչքի է զարկում: 
    Կան դժւարութիւններ, եւ դրանք ծագում են այն տեղերը, ուր այս ներդաշնակութիւնը պայմանաւորող բնագծերը կամ աղօտւում են, կամ խառնւում շրջակայ երկիրների բնութեան երանգներին: 
    Այդ դժւարութիւնները շեշտւում են յատկապէս արեւելքում եւ արեւմուտքում եւ առաջին հերթին պայմանաւորւում են ջրային որոշ երակների ընթացքով: Որեւէ բարձրաւանդակի բնական սահմաններն ամենահատու կերպով որոշում են լեռնաշղթաները եւ գետերը: Նշանակալից է, որ մեր երկրի բարձրագոյն սարահարթը եւ գլխաւոր ջրամբարը տեղագրօրէն նոյնանում են Բարձր Հայքում: 
    Սակայն, այստեղից բղխող Եփրատն ու Արաքսը հակահոս իրենց ընթացքով Բարձրաւանդակի ներքին մարզում պառակտիչ դեր են խաղում, իսկ դրսից` լրիւ կերպով չեն եզրաւորում նրա սահմանները: Աւելի ապերախտ դեր է խաղում նոյն ջրամբարից բղխող Ճորոխը, որ Սպերի մօտից աստիճանաբար դէպի հիւսիս հակւելով` ի վերջոյ բռնում է շեշտւած հիւսիսընթաց ուղղութիւն եւ դուրս գալիս բարձրաւանդակից, զլանալով Հայաստանին բնական ելք եւ սահմանագծում` Սեւ ծովի վրայ: Շփոթ է ստեղծում ե՛ւ Կուրը, որի աղբիւրները նոյնպէս կապ ունեն Բարձր Հայքի մեծ ջրամբարի հետ: Հայկական մեծ գետերին յատուկ արեւելեան կամ արեւմտեան ընթացքից շուտ խոտորելով` Կուրը շտապում է հակւել դէպի հիւսիս եւ æաւախքը Հայաստանի ու Վրաստանի միջեւ վիճելի դարձնելով` ստանում է զուտ վրացական գետի բնոյթ, ապա թեքւելով դէպի հարաւ` Խրամն ընդունելու կէտից բռնում է ուղղորոշ արեւելեան ընթացք եւ սկսում բնօրէն սահմանագծել Հայկական Բարձրաւանդակի հիւսիսը: 
    Ուղղընթաց են Հարաւային Հայաստանի (Տաւրոսի) ջրամբարից սնւող գետերը (Արեւմտեան եւ Արեւելեան Տիգրիսներ): Դրանք էլ, սակայն, լրիւ սահմանագծում չեն ընծայում: Արեւմտ. Տիգրիսը, որ կրում է նաեւ «Արղնի ջուր» անունը, վերին հոսանքում բռնում է հարաւահակ ուղղութիւն եւ երկրի բնական սահմանագծման նպաստելու փոխարէն` ներքուստ պառակտում է նրա բնութիւնը: Տիգրանակերտի հարաւից միայն նա ստանում է արեւելեան ուղղութիւն եւ համեմատաբար յաջող կերպով դառնում եզերական գետ, չնայած որ բարձրաւանդակի բնութեան գծերը թափանցում են նրա աջ ափից այն կողմը: Դրա հանդէպ` Արեւլ. Տիգրիսը (æերմ, Բոհդան) վայրագ իր ընթացքով եւ ահռելի կիրճերով պարզապէս կտրում է Հայաստանի բնութեան պատկանող Կորդուաց լեռնաշխարհը եւ դիւրութիւն ընծայում Զաբին եւ սրա օժանդակներին` այդ լեռնավայրը կապել Ասորեստանին կամ վիճելի դարձնել Հայաստանի եւ Միջագետքի միջեւ: Հետաքրքրական է, որ Արեւլ. Տիգրիսին Քսենոփոնը տալիս է «Կենտրիտէս» անունը, որ ըստ Մարքւարտի, ծագում է հայերէն «կտրիչ» բառից եւ համապատասխանում է այս գետի Հայաստանն ազգագրօրէն «կարդուխ»-ների, որով` քիւրտերի աշխարհից կտրող, բաժանող դերին: 
    Շա՛տ աւելի բարդ է Կապուտան լճի եւ սրա աւազանի պարագան: Մինչ այս լիճը իր երկրաբանական ծագումով պատկանում է Հայաստանին, նրա աւազանի այլեւ այլ մասերում, ինչպէս Աջի գետի հովիտում, յաճախ իրանական բնութեան գծերը շա՛տ աւելի ազդու են: Միւս կողմից նշանակալից է, որ Կապուտանի աւազանի եւ իրանական Ամարդոս գետի (Կըզըլ-Ուզուն) ջրբաժան գօտին կազմող Սոհուն եւ Վազբուշ լեռնաշղթաները միայն բնօրէն յարմար կերպով սահմանագծում են Հայկական Բարձրաւանդակն ընդդէմ Իրանի: 
    Միւս կողմից իրանական Զագրոսն է իր ցռուկը խրում Կապուտանի եւ Հայկ. Տաւրոսի միջեւ, իսկ իրանական հիւսիսային գօտու բազուկները Գիլան-Մազանդարանից երկարելով` ձգտում են հարաւից հիւսիս կտրել արեւելեան Ատրպատականը եւ հասնել Արաքսի աւազանը: Հենց այս իրողութիւններն են պատճառը, որ Հայկական Բարձրաւանդակի եւ Իրանական սարահարթի սահմանագծումը ա՛յնքան դժւարանում է: Իրականում Ատրպատականը այն մարզն է, ուր Հայկական Բարձրաւանդակի եւ Իրանի բնագծերը զիրար խաչաձեւելով, չէզօքացնում են, եւ իբր փոխանցման գօտի ծառայող այս երկրին` ինքնուրոյնութեան քմահաճոյք պատճառում, որքան էլ նրա խարիսխը կազմող լեռնագօտիներից երկուսը - հարաւից հիւսիս երկարողները - Իրանական սարահարթի երկու պատերի շարունակութիւնն են, իսկ արեւմուտքից արեւելք տարածւող շղթաները` հայկական լեռների մասերը: 
    Ինչպէս տեսնւում է, ջրագրական իրականութեանց պատճառած դժւարութիւններին միանում են` լեռնագրականները: Եթէ Ատրպատականում իրանական լեռնագօտու հիւսիսային պատը Հայկ. Կովկասին է զարկւում, հարաւայինը` Հայկ. Տաւրոսին, ապա Ճորոխի ստորին հոսանքի եւ Կուրի ակունքների մարզերում էլ իրար են խառնւում Հայկ. Կովկասի, Մեծրանցի, Պոնտեան լեռների եւ Ռիոնի հովիտները հարաւից եզերող շղթաների բազուկները, որոնք որքան էլ երկրաբանօրէն Հայկ. Բարձրաւանդակին խորթ չեն, կլիմայական եւ բուսական առանձնայատկութիւններով, սակայն, տարբերւում են նրանից: Նոյնանման դժւարութիւններ կան նաեւ Եփրատի Փինկեանի ծունկից մինչեւ Ճորոխի շրջանը, ուր Եփրատի եւ փոքր-ասիական Գայլ գետի (Լիկոս) ջրբաժան գօտիները կազմող, Ճորոխի մարզը Պոնտոսից բաժանող եւ Անտիտաւրոսի, Պոնտեան ու Բարձր Հայքի լեռներին պատկանող շղթաները մոլեգնօրէն խաչաձեւում են իրար: Վերջապէս շփոթ կայ Տաւրոսը պատռող Եփրատի եւ Արեւել. Տիգրիսի աւազանի հարաւ-արեւմտեան մասը կազմող մարզի միջեւ, ուր Հայկ. Տաւրոսի հուժկու բազուկները Միջագետքի դռների մօտ` տեղի են տալիս լեռնաբլուրների:     Շփոթաստեղծ դեր են խաղում ե՛ւ կիրճերը-բարձրաւանդակի ներքին հովիտների եւ եզերական հարթաշխարհների բնական դռները: Եթէ մի կողմից մեծ գետերը բարձրաւանդակի բնութեան գծերը տանում են դէպի շրջակայ աշխարհները, վերջիններն էլ իրենց նկարագրի որոշ յատկութիւնները հոսանքների հուները կազմող կիրճերի հետ, մխրճում են դէպի երկրի ներքին հովիտները: 
    Տիգրիսի օժանդակների հետ Միջագետքը իրեն յիշեցնել է տալիս մինչեւ Բաղէշի կոնքը եւ անգամ զգալի դառնում Տարօնի դրան մօտ, Գրգուռի ստորոտը: Տիգրանակերտի դաշտում աւելի ցայտուն կերպով աչքի են զարկում միջագետեան որոշ գծեր, որոնք նոյնիսկ յամառում են մօտենալ Արածանու հովիտներին: Արաքսի ատրպատականեան օժանդակների շնորհիւ, իրանական բնութեան մէկ քանի երանգները թափանցում են մինչեւ Արարատի ստորոտը: Բնորոշիչ է մանաւանդ բարձրաւանդակի կենտրոնական հովիտը, այնքան հետաքրքրօրէն Հայաստանի բնութեան երկու ամենայիշատակելի հրաբխային զանգւածների - Մասիս եւ Արագած - միջեւ ընդլայնւած Արարատեան դաշտը, ուր Արաքսի ակունք Բարձր Հայքի սարաւանդային եւ նոյն գետի ստորին հոսանքը կազմող Մուխանքի դաշտային-անապատային բնութեան գծերը իրար են խառնւում: Աւելորդ է յիշել Կապուտանի աւազանի մասին, ուր հայաստանեան եւ իրանական բնութեանց ազդեցութիւնները, գրեթէ, հաւասարազօր են: Վերջապէս, Կուրի եւ Ճորոխի օժանդակների միջոցով Կովկասի եւ Պոնտոսի անտառային բնութիւնն աւելի քան տպաւորիչ կերպով աչքի է ընկնում Հիւս. Հայաստանի այլեւայլ մասերում, յատկապէս Լոռիում եւ Մեծրանց լեռներում: 
    Որքան էլ այս իրականութեանց մանրամասնութիւնները խանգարում են բարձրաւանդակի բնօրէն հատու սահմանագծմանը (եւ հենց այդ իրականութիւններն են մեր պատմա-քաղաքական ճակատագրի բնական-առարկայական պատճառները), այնուամենայնիւ, պակաս նշանակալից չեն այն առանձնայատկութիւնները, որոնց շնորհիւ մեր երկիրը իր ինքնուրոյն կերպարանքով զատորոշւում է շրջակայ աշխարհներից: Ծանոթանա՛նք դրանցից մի քանիսին.
    Ա) Հայաստանն արտաքուստ կենտրոնացեալ մի բարձրաւանդակ է, սեպօրէն իջնող պատերով, որոնք հսկայ տանիքների պէս կարկառւում են հարաւից Միջագետեան հարթաշխարհի, հիւսիսից` Ռիոն-Կուրի հովիտների դէմ: Իր բարձր դիրքը Հայաստանը շեշտում է նաեւ արեւմուտքում` փոքր-ասիական, արեւելքում` Իրանական Սարահարթերի նկատմամբ: Ըստ այսմ` Հայկական Բարձրաւանդակի սահմանները հասնում են մինչեւ ա՛յն կէտերը, ուր այս ցցւածքը նկատելի է: 
    Բ) Արտաքուստ կենտրոնացեալ թւացող մեր բարձրաւանդակի լեռները ներքուստ բաժանւում են արեւելքից արեւմուտք երկարող չորս գօտիների, որոնք կազմում են Հայաստանի բնութեան ողնաշարը: Հայաստանը, անառարկելիօրէն, տարածւում է մինչեւ ա՛յն բոլոր կէտերը, ուր հասնում են այս գօտիների բազուկները: 
    Գ) Երկրի լեռնագրական իրականութիւնների պարտադրանքով Հայկ. Բարձրաւանդակի մայր ջրերակները հոսում են ընդհանրապէս արեւելքից արեւմուտք կամ արեւմուտքից արեւելք: Բոլոր այն վայրերը, ուր մեծ գետերը պահում են այս ուղղութիւնները, անառարկելիօրէն պատկանում են Հայաստանին, իսկ ուր նրանք ստանում են հիւսիսային կամ հարաւային ընթացք, այնտեղ վերջանում է Հայաստանը: 
    Դ) Դարձեալ, այս մայր գետերի բարձրաւանդակային օժանդակները հոսում են ընդհանրապէս հիւսիսից հարաւ կամ հարաւից հիւսիս: Բոլոր այն դէպքերում, երբ սրանք խոտորւում են այս ընթացքից եւ բարձրաւանդակից իջնելով նաեւ դաշտային ջրերակների բնոյթ ստանում, իրենց այս վերջին հուներում Հայաստանի բնութիւնը դարձնում են կասկածելի լինելու աստիճան աղօտ: 
    Ե) Գետերը եւ ո՛չ մէկ դէպքում բարձրաւանդակին հարազատ արեւելահակ եւ արեւմտահակ հոսանքով չեն ուղղւում դէպի իրենց աւազանները, որով եւ Հայաստանը չեն առաջնորդում դէպի ծով: Անգամ Արաքսը, որ իր միջին հոսանքում նախ հարաւահակ եւ ապա հիւսիսահակ ընթացքով մի աղեղ է քաշում Հայկական Կովկասի շուրջը, ի վերջոյ անցնում է այնպիսի մի մարզով, որ իր անապատային բնութեամբ, մակերեսի խոնարհութեամբ եւ կլիմայով հակադրութեան մէջ լինելով բարձրաւանդակի հետ, փաստօրէն խանգարում է Հայաստանի բնական ելքը Կասպից ծովի վրայ: Միւս կողմից, Պարխարի հուժկու կողերն իրենց դէմ մաքառող Ճորոխին Հայաստանից դուրս վանելուց յետոյ միայն, կարելիութիւն են տալիս` նետւել Սեւ ծովի գիրկը: Իսկ Հայաստանի բնութեան ամենահարազատ գետ Արածանու ահագին ջրով ուռճացող Եփրատի` Տաւրոսը պատռելու եւ Միջերկրական թափւելու բոլոր փորձերը, իրենց ահռելի կատաղութեան մէջ մնում են ապարդիւն: Իջնելով Միջագետք` Եփրատն իրեն վիճակում է անապատային տխուր գետի, իսկ Հայաստանին` անծով աշխարհի ճակատագիրը: 
Հայկական Բարձրաւանդակը, էապէս, բնական ելք չունի դէպի ծովերը եւ հայերը` կարծես մխիթարւելու համար, երկրի մի շարք լճերին տւել են «ծով» տիտղոսը: 

    Ասւեց, որ Հայկական Բարձրաւանդակի բնական սահմանները հասնում են մինչեւ այնտեղերը, ուր դեռ աչքի է զարկում լեռնա-ջրագրական առանձնայատկութիւնների ներդաշնակութիւնը: 
    Ըստ այսմ` մեր երկրի սահմաններն են.
    Արեւելքից` Արաքսի աղեղը եւ Արաքսի ու Կապուտանի ջրբաժան գծերը (եւ միայն յարաբերականօրէն` Կասպից ծովը եւ Կապուտան-Ամարդոսի ջրաբաշխ գօտին): 
    Հարաւից` Տիգրիսի, Զաբի եւ Խապուրի ջրաբաշխական գծերը (եւ միայն յարաբերականօրէն` Զաբի աւազանը): 
    Արեւմուտքից` Եփրատը` Տաւրոսից դուրս գալու կէտից մինչեւ Պինգանի ծունկը եւ այստեղից` Եփրատ, Ալիս, Գայլ եւ Ճորոխ գետերի ջրաբաշխական աղեղնագիծը (եւ միայն յարաբերականօրէն` Եփրատի Պիւռամոսի ջրբաժան գիծը): 
    Հիւսիսից` Ճորոխի, Ռիոնի եւ Կուրի ջրբաժան մարզը, Խրամ գետը եւ սրա Կուրին միանալու կէտից, այս վերջին գետը: 
    Հայկական Բարձրաւանդակը, լայնագոյն իմաստով, այսինքն` յարաբերականօրէն իրեն պատկանող մարզերով, ունի շուրջ 380,000 քռ. քլմ. տարածութիւն: 
    Բուն բարձրաւանդակը, այսինքն` այն երկիրը, որ յաւելւածական մասերի կտրումով կրկին կը պահէ բնական իր ամբողջականութիւնը, տարածւում է Տաւրոսը կտրող Եփրատի, Հայկ. Կովկասն աղեղող Արաքսի, Ճորոխի, Զաբի, Կապուտանի աւազանի, Կուրի եւ զոյգ Տիգրիսների միջեւ: 
    Սա է հայոց բնօրէն անհատանելի եւ յաւիտենական Հայրենիքը, լեռնագրօրէն համախմբւած Արարատ կենտրոնական բաւիղի, ջրագրօրէն` սրա բազուկները հանդիսացող գօտիների աղբիւրների (առաւելապէս Բարձր Հայքի ջրամբարի) շուրջը:

May 1, 2011

Այն մասին, թէ ի՞նչ փսփսաց Եհովան Սաբբաթայա Ցվիյի ականջին

Շվարցի հեքիաթներից մեկի մեջ մի թագավոր կար, որին երբ զեկուցում էին այն ամենի մասին, ինչը որ կատարվում էր երկրի ներսում, սկզբից ասում էին այն, ինչը  կշոյեր նրա լսելիքը, իսկ հետո ավելացնում էին այն ամենը, ինչը որ կվշտացներ նրան, սակայն չէին մոռանում նշել, որ դա չար լեզուների ասածն է ընդամենը։ Բայց դե թագավորը, չնայած ցույց չէր տալիս, սակայն հասկանում էր, որ ճշմարտությունը հենց այդ չար լեզուների ասածների մեջ պիտի փնտրել։ Հիմա, քանի որ դուք հարգելի հայրենակիցներ, բոլորդ էլ առանձին առանձին վերցրած թագավորներ եք, չէ՞ որ մենք թագավորների ցեղ ենք, ու երևի նաև դա է պատճառը, որ հարյուրամյակներ շարունակ մնացել էինք կամ էլ ենք առանց թագավորի ու պետության, ապա ես նույնպես ուզում եմ պատմել ձեզ այն, ինչը որ խոսում են չար լեզուները մեր ժողովրդի դառը ճակատագրի ու դրա հետ կապված որոշ բաների մասին, որ տեղի է ունենում աշխարհում։ Նախ այդ չար լեզուները ասում են, որ այն պատմությունը, որը հրամցվում է մեզ, բոլորովին էլ ճշմարտացի չէ, այլ միտումնավոր ձևով խեղաթյուրված է, և որ այդ ամենի հետևում մութ ուժեր են կանգնած, որոնք փաստորեն միշտ էլ կառավարել են աշխարհը, կամ էլ գոնե փորձել են այդ բանը անել, որ նրանք իրենց նպատակներին հասնելու համար ոչ մի բանի առջև կանգ չեն առնում, անընդհատ դավադրություններ են կազմակերպում, որոնք երբեմն համաշխարհային մասշտաբների են հասնում։ Չար լեզուները ասում են նաև, որ այդ մութ ուժերը մարդկանցից ինչ որ բաներ են թաքցնում, որ գալիս է շատ ու շատ հին ժամանակներից, և որ հենց այդ բաների իմացությունն է նաև նրանց հզորության պատճառը, և այդ գաղտնի ինֆորմացիան նրանց ընտրյալները սերնդե սերունդ փոխանցում են միմյանց, ամեն ինչ անելով, որպեսզի իրենցից բացի ոչ ոք չիմանա դրանց մասին։ Բայց նրանք այդ արտասովոր գիտելիքները միշտ չէ, որ օգտագործում են ի բարօրություն մարդկանց, այլ լրիվ հակառակը։ Նրանք արտաքինից բարեպաշտ ձևանալով, իրականում իրենց գաղտնի կազմակերպությունների ներսում դավանում են ինչ որ հրեշավոր կրոն, ու նույնիսկ հրահրելով պատերազմներ ազգերի ու երկրների միջև, համարում են որ դրանց արդյունքում միլիոններով զոհված մարդկանց, իրենք ըստ էության, զոհաբերում են իրենց դիվային աստվածներին։ Եվ երբ սկսում ենք քրքրել այն ամենը, ինչը վերաբերվում է այդ մութ ուժերին, ապա տեսնում ենք, որ դրանց, այսպես կոչված, միաբանություններում ու օթյակներում հրեաները ինչ որ շատ են ելք ու մուտք անում, զինված իրենց կաբալլաներով ու եսիմինչերով։ Ու երբ ուսումնասիրում ենք ամեն տեսակի հեղափոխություններն և բազմաթիվ ապստամբություն ու պատերազմները, պարզ երևում է այդ ամենի մեջ հրեաների մեծ դերակատարությունը։ Եվ հաշվի առնելով նրանց մեծ կշիռը այսօրվա աշխարհի ֆինանսական ու աշխարհաքաղաքական ուժային կենտրոններում, ապա ակամայից միտք է ծագում այն մասին, որ չար լեզուները երևի թէ իզուր տեղը չէ, որ ակնարկներ են անում հրեաների հետ կապված և ինչ որ բան իսկապես գիտեն։ Բայց հարց է առաջանում, թէ ինչու՞ եմ ես այս ամենի մասին խոսում, հիմա մեզ հայերիս համար ինչ տարբերություն, թէ օրինակ այդ ուժային կենտրոններ կաչվածներում հրեաներ են նստած թէ ինչ որ ուրիշ մարդիկ, ինչպես կասեր ռուսը,–«нам то что»։ Իսկապես, մեզ համար ոչ մի նշանակություն չէր ունենա այդ հանգամանքը, եթե նորից չլինեին այդ նույն չար լեզուների այն ասեկոսեները, համաձայն որի հրեական միստիկ ուսմունքը մի զարանցանք ունի, որ իփր Եհովան պատվիրել է նրանց բնաջնջել հայերին։ Ես հասկանում եմ, որ հիմա Հուդայականության շատ գիտակներ միաբերան կգոռան, որ նման բան չկա և չի էլ կարող լինել։ Այո ճիշտ է, սակայն Հուդայականությունը դա այսբերգի միայն երևացող մասն է, որը իր գեղեցիկ փայլով շողշողում է արևի տակ, բայց չերևացող մասը անհամեմատ ավելի ծավալուն է և խորն, ու թաքնված է հասարակ մահկանացուների հայացքներից, և հենց այդ չերևացող մասն էլ դավանում են վերը նշված մութ ուժերը, որոնք իրականում ինչ որ անում են, անում են ոչ թէ հանուն փողի և իշխանության, չնայած դա իրենց նպատակները իրականացնելու միջոց է, այլ անում են հանուն ինչ որ անհասկանալի զառանցանքների, որոնք թելադրված են իրենց դիվային հավատքի կողմից։ Եվ պատահական չէ, որ երբ չար լեզուները խոսում են հայոց ցեղասպանության մասին, ապա բոլորովին արդարացիորեն նշում են, որ ցեղասպանության բոլոր կազմակերպիչները ոչ թէ թուրքեր են, այլ Դյոնմե կոչվող հրեական անիծյալ սեկտայի ներկայացուցիչներ և որ նրանք իրականում նաև թուրքերի թշնամիներն էլ են, որովհետև ամեն ինչ արեցին, որպեսզի կործանեն նրանց կայսրությունը և խեղաթյուրեն նրանց պատմական հիշողությունը։ Եվ երբ այդ չարաբաստիկ տարիներին Օսմանյան կայսրությունը մեծ կորուստների գնով ուզում էր շարունակել իր գոյությունը, ստորագրելով Սևրի պայմանագիրը, ճանաչում էր նաև Հայաստանի անկախությունը այն տարածքների մեջ, որը սահմանագծել էր Վիլսոնը, հանկարծ ասպարեզ է իջնում մեկ այլ դյոնմե՝ Մուստաֆա Քեմալ կոչվածը, որին անմիջապես օգնության ձեռք է մեկնում Ռուսաստանում արդեն իշխանությունը զավթած ջհուդամասոնական հրեշը, և արդյունքը լինում է այն, որ Սևրի պայմանագիրը այդպես էլ մնում է թղթի վրա, ու դառնում է անպետք իր, չէ՞ որ եթե իրագործվեր այն, ապա հայոց ցեղսպանությունը այսքան ողբերգական հետևանքներ չէր ունենա, հարյուր հազարավոր հայ փախստականներ օտար ափերում կոտորվելու և ուրիշ ազգերի մեջ ձուլվելու փոխարեն, կվերադառնային իրենց տները, ու այսօր Հայաստանը կլիներ տասնհինգից քսան միլիոնանոց երկիր։ Ինչևէ Թալիաթների ու Ջեմալների գործը իր «հաղթական» ավարտին հասցրեց Քեմալը, որը չլինելով թուրք, զավեշտալի ձևով հռչակվեց Աթաթյուրք, այսինքն թուրքերի հայր, ու առ այսօր ուղղադավան մահմեդական թուրքերին պարտադրված է այդ կուռքի պաշտամունքը։  Եվ երբ խորը վերլուծության ենք ենթարկում այսօրվա Թուրքիայի կողմից հայոց ցեղասպանությունը մերժելու քաղաքականությունը ու Ղարաբաղյան հարցում իրենց բռնած կեցվածքը, ապա տեսնում ենք, որ դա այնքան էլ չի բխում իրենց շահերից, այլ ընդհակառակը, խանգարում է նրանց տարածաշրջանային լիդեր դառնալու առումով, և ոչ միայն։ Սակայն բանը նրանումն է, որ թուրք ժողովրդի շահերը բնավ էլ չի հետաքրքրում այն մարդկանց, ովքեր ժամանակին մշակեցին այդ պրոյեկտը, որը կոչվում է Քեմալական Թուրքիա։ Ի դեպ այդ նույն ուժերի պրոյեկտն է նաև Ադրբեջանական Հանրապետություն կոչվածը, որի հակահայկական հիստերիան նույնպես սնվում է այն նույն աղբյուրից, որից որ սնվում էին ժամանակին իթիհաթականները։ Սակայն այս ամենի մասին իհարկե հասարակ թուրքերի ու ադրբեջանցիների բացարձակ մեծամասնությունը տեղյակ էլ չեն անգամ։ Նրանք չգիտեն, որ այն պատմությունը, որը հորինվել և հրամցվում է իրենց, դասավանդվում է իրենց բուհերում և դպրոցներում ու պրոպագանդվում է ամենուր, իրականում բացարձակ ստերի վրա է հիմնված, և դա չի արվում այն բանի համար, որ թուրքերն ու ադրբեջանցիները բարեկիրթ անցիալ ունենալու իլյուզիա ունենան, այլ արվում է այն բանի համար, որ նրանց կտրեն իրենց իսկական անցիալից, և որի արդյունքում այդ ժողովուրդները այլասերվելով, վերածվում են ինչ որ մութ ծրագրեր իրականացնող գործիքի։ Ասում են մտքերը իրականանալու հատկություն ունեն, խոսքս այն մասին չէ, որ մի բան մտածում ես, ու հետո մտածածդ իրականացնում, այլ այն մասին է, որ օրինակ, երբ շատ ու շատ մարդիկ երկար ժամանակ, սերնդե սերունդ հավատում են, որ ասենք ինչ որ կոնկրետ մի առարկա հիվանդություններ բուժելու կամ այլ հրաշքներ գործելու հատկություն ունի, ապա այդ առարկան իսկապես սկսում է այդպիսի հատկություններ ձեռք բերել, այսինքն մարդկանց հավատքը այդ առարկան օժտում է ինչ որ ուժով, որը արդեն մարդկանցից անկախ սկսում է գոյություն ունենալ այդ առարկայի մեջ։ Այս երևույթը ընկած է կռապաշտության և տարբեր տիպի օկուլտ ուսմունքների հիմքում, ու այդտեղից անցել է նաև ժամանակակից կրոնական շատ համակարգեր, որոնք թեկուզ հռչակել են իրենց կռապաշտության հակառակորդներ, սակայն կռապաշտությունից էապես չեն տարբերվում։ Ինչևէ, ինչու՞ եմ այս ամենը ասում, փորձեմ այս երևույթի նման մեկ ուրիշ օրինակով բացատրել միտքս։ Պատկերացրեք մեկի ուղեղը լվանում են, նա ամբողջությանբ մոռանում է իր անցիալը, որից հետո նրա համար հորինում են մի սուտ անցյալ ու պատմում են նրան, և ահա այդ սուտ անցյալը սկսում է իրողություն դառնալ ու ազդել այդ մարդու հետագա գործունեության վրա, և նա, որ հարևանների հետ միշտ նորմալ հարաբերությունների մեջ է եղել, հանկարծ անսպասելիորեն սկսում է գժտվել նրանց հետ, որովհետև իր հնարովի, սուտ հիշողությունը հուշում է նրան, որ հարևանները անցյալում իփր շատ վատություններ են արել իրեն։  Ահա հենց այս նույն ձևով էլ սկսում են ջնջել ժողովուրդների պատմական հիշողությունը, տեղը լցնելով տարբեր տեսակի հնարովի անհեթեթություններ, որի արդյունքում այդ ժողովուրդները սկսում են իրենց դրսևորել բոլորովին այլ ձևով, նրանք դառնում են զոմբի մութ ուժերի ձեռքում։ Այդպիսի զոմբիացված վիճակում են մեր չորս հարևաններից գոնե երեքը՝ թուրքերը, ադրբեջանցիները ու վրացիները։ Մենք հայերս այդ ժողովուրդներին դարեր շարունակ տվել ենք ամեն ինչ, և մշակույթ, և ինչպես ասում են՝ բարձրարժեք մարդկային ռեսուրսներ, չէ՞ որ մեր ազգի շատ ու շատ ներկայացուցիչներ դարերի ընթացքում, զանգվածաբար հեռանալով իրենց հայկականությունից ձուլվել են այս նորաստեղծ ազգերի մեջ, տալով նրանց մեր ազգի կողմից հազարամյակների ընթացքում կուտակած մշակութային փորձը և գենետիկ ինֆորմացիան։ Մեր նախնիները հավատում էին, որ այն դևը, որին ստեղծում են քո նմանությամբ, ձգտելու է ոչնչացնել քեզ ու գրավել քո տեղը։ Այդ հավատալիքների աղերձները պահպանվել են մասնավորապես իրանական ժողովուրդների բանահյուսության մեջ, հիշեք Ռոստամ Զալի հետ կապված այն դիպվածը, երբ նրա նմանակ դևը քիչ էր մնում սպաներ նրան։ Հիմա մեր զոմբիացված հարևան ժողովուրդները մեր ազգի համար վերածվում են հենց այդ նմանակ դևերի, որոնք վերցնելով մեր արյունը, մեր պատմական հիշողությունն ու հայրենիքը, մեզ վերջնականապես դուրս են մղում պատմության թատերաբեմից, պատահական չէ, որ այսօր մեր նյութական ու հոգևոր շատ ու շատ արժեքներ այդ ժողովուրդները կամ իրենց են վերագրում, կամ էլ ուղղակի ոչնչացնում են։ Եվ այս ամենի հետևում կանգնած են հենց նույն այդ վերը նշված մութ ուժերը։ Եթե առաջ թուրքերի ու ադրբեջանցիների նախնիներին ասեիր, որ իրենց պապերը ընդամենը տասնմեկերորդ դարում են հայտնվել Հարավային Կովկասում ու ընդհանրապես Առաջավոր Ասիայում, և որ իրենց իշխանության տակ գտնվող տարածքների ահագին մասը հայերի երկիրն է, ու իրենք հայերից են սովորել տարբեր գիտություններ, արհեստներ, հողագործություն, ու էլի շատ ու շատ բաներ, ապա նրանք կնդունեին այդ ամենը առանց որևէ թշնամանքի, իսկ այսօր նրանք այդ մասին լսել անգամ անկարող են։ Կամ եթե վրացիներին մի հարյուր հիսուն տարի առաջ ասեիր, որ օրինակ, իրենց Բագրատիոնի թագավորական դինաստիան, որը իշխեց իրենց վրա հազար տարի, հայեր են, ապա նրանք չէին ժխտի այդ փաստը, բայց եթե փորձ կատարենք այդ նույն բանը կրկնել հիմա, ապա այնպիսի մի վայնասուն կբարձրացնեն, որ էլ ասելու չի։ Նաև քրդերին են սկսել մշակել, նրանց համար էլ հորինել են, որ նրանք են նաիրցիները, և որ Ուրարտուն քրդական պետություն էր, և էլի նման բաներ։ Կարճ ասած այս ժողովուրդներից խլել են Ճշմարտությունը, փոխարենը տվել են Սուտ, որը չնայած առաջին հայացքից խիստ գայթակղիչ է նրանց համար, սակայն դա երբեք չի ծառայի նրանց իրական շահերին, որովհետև դրա նպատակն է այդ ժողովուրդներին այլասեռել և վերածել Եհովայի զոմբիների, ու թող թուրքն ու քուրդը իրենց մզկիթներում աղոթեն Ալլահին, և վրացին իր աղոթքը հղի Քրիստոսին, միևնույնն է նրանց իսկական տերը Եհովան է։ Իհարկե Եհովա ասելով ի նկատի չունեմ այն Դեմիուրգին, որը իսկապես ճշմարիտ է, այլ այն Էգրեգորին, որին ստեղծել են Սաբբաթայա Ցվիյի կարգի  հրեաները ըստ իրենց հայեցողության։

Змей – тотем армян

"Кого пестрая змея укусила,

Тот и пестрой веревки боится»

(арм.нар.пословица)


В шумерах Haya, считался Богом мудрости в облике Змеи, и вот что, в связи с этим интересно.... Когда бедуины говорят "Haya"- они имеют ввиду змею. Интересно, знают ли современные бедуины, что Hay, значит армянин?
Конечно же нет, но древние их предки это прекрасно знали. Тогда, они боялись и ненавидели армян, гораздо больше, чем сегодня змей. Ненавидят и боятся же змей, бедуины так сильно, что Церер писал : «Бедуины ненавидят змей так, как никаких других животных. Они боятся их и всегда убивают с громким криком - haya, haya!!!. Религиозный ужас?» Змей ненавидели и боялись не только бедуины ...
Самым-самым что ни на есть дурным предзнаменованием считали появление змеи иранские зороастрийцы, а хетты ненавидели змей считая их символом смерти подкравшейся к их дому.... Еще больше ненавидели змей иудеи.. Армяне, тоже не особо почитают змей, но это только современные армяне... Не зная, что творят! Даже Раффи писал- "Из истории нам известно, что при Тигране Ервандиде змея и дракон значились на армянском флаге", оправдываясь он пояснял - "возможно в память той победы, что Тигран одержал над драконом".(Собрание сочинений. том IX. стр.100 на арм.языке.Ереван-1958). Однако значилась змея на армянском флаге совсем не потому, что предпологал Раффи и даже совсем наоборот..Впрочем, подавляющее большинство из нас, как и Раффи, не готовы признать, что когда-либо Змея могла быть объектом поклонения или тотемом наших предков. В наше сознание и даже подсознание издавна вторглась и укоренилась библейская фраза- " Змей был хитрее всех зверей полевых...", а ведь хитрость и коварство, как известно близнецы-братья. И ведь именно из за змеи Адам и Ева, а вместе с ними и все человечество были изгнаны из рая. Добавим к этому наше субъективное восприятие природы, обусловленное беспрерывным цивилизационным процессом уводящим нас все дальше и дальше от природы и вот наши суждения о змеях складываются не только из библейской притчи о хитрой и коварной змее, но и из страшных рассказов тех кого когда-то ужалила змея (или о тех кто погиб от укуса змеи). 
Одно подтверждая другое создает сугубо обывательское, но стойкое и неоспоримое мнение - Змея, это Зло.Кто-то еще вспомнит, что в Тибете "зеленой змеей" называют ненависть, что в Китае змея числилась в пятерке самых вредных животных. Если в Тибете, в Китае и Индии, да и во большинстве других азиатских стран, отношение к змеям двойственно (например в Индии Будда изображается сидящим под укрытием, символизирующей защиту, кобры с семью капюшонами , а в китайской мифологии мы обнаруживаем змееподобных богов-прародителей.), то на Ближнем Востоке и в Средиземноморье прослеживается совсем иная картина... Регион как-бы разделен на тех кто однозначно ненавидит змей и тех, кто их почитает.. В хеттской легенде "Миф о повержении дракона" Бог Тешуб бьется с ужасным богом Янка (Янка переводится как Змея) за главенство на земле. Тешуб обращается за помощью к другим богам, но на его сторону становится лишь одна богиня, которая напоив Янка помогает Тешубу расправиться с ним... Однако наиболее радикальное, в отрицательном плане, отношение к змеям прослеживается именно в иудейских традициях.. Это очень важно заметить, поскольку нельзя не понимать и забывать, что в основе множества христианских традиций лежат именно иудейские, а традиции, собственно говоря, имеют формирующее влияние на наши взгляды относительно многих вещей и явлений... В древне-еврейской мифологии фигурирует Змей Rahav, которого называли также Небесным Царем Египта и который поддерживая египтян в их конфликте с евреями, умолял Бога не губить армию фараона. Естесственно, что для него, все заканчивается плачевно - восстав против Господа, Змей был утоплен, поэтому также естесственно, что плачевна и судьба библейского змея, ибо это один и тот же Змей - враг евреев и следуя той же логике враг всего человечества, который, по правилам жанра, должен быть наказан и проклят.
Именно отсюда исходит, ставшая христианской, традиция, представляющая змею врагом человечества и даже идентифицирующая змею с сатаной (Откровение 12:9). И все же, любая легенда, любой миф, таят в себе отголоски давно минувших исторических событий.. Важно понять, что именно в этих произведениях действительно можно считать исторической действительностью, а что нет... Однозначно можно утверждать одно - Все подобные мифы, в частности о Змее, восходят к эпохе, когда тот или иной представитель фауны , и даже флоры, являлся не просто и не только философским символом, как это мы видим в Египте, а конкретным тотемом и следовательно отличительным признаком (гербом) того или иного, совершенно конкретного, племени. Джек Тресиддер, в своей книге "Словарь символов", пишет буквально следующее: "Змея- наиболее существенный и сложный из всех символов, воплощенных в животных, возможно, самый древний из них.... Змея была в первую очередь магическим символом сил пордивших жизнь, иногда она изображала самого Бога-Создателя..".
Елена Блаватская писала - "Змей всегда был символом Адепта и его бессмертных сил и божественных знаний..... Змея носитель знаний и мудрости". 
"Змий соединялся с Богом Мудрости с самых ранних времен, о которых мы только имеем исторические данные"- писал С.Уэк .
Тогда ставится вопрос:- Каким же образом, столь древний и положительный символ, приобрел столь незавидный имидж ? 
Ответ достаточно прост: - Когда мы говорим о племени, тотемом которого была змея, то следует догадаться, что должно быть в истории человечества существовал период, когда это племя, порождая к себе естесственную ненависть подчиненных племен, доминировало на всем Ближнем Востоке и Средиземноморье. Всегда или почти всегда, то что любимо и почитаемо вашим врагом и тираном, становится ненавистно вам и потому для подчиненных племен Змея стала символом Зла, Смерти, Тьмы и через это посредничество ненависть к Змее проникла в христианский мир, где одним из лучших гербов стал считаться герб с изображением героя убивающего змею. Что же это за племя? Все вышесказанное, позволяет нам сузить поисковое пространство.. Если змею ненавидели хетты, иудеи и персы, то это племя, скорее всего распологалось, во первых, по соседству с ними, во вторых, между ними. Следовательно на Армянском нагорье и в Междуречье...
Таким образом у нас есть косвенное доказательство того, что логическая цепь : Шумеры- Змея – Бог Энки – Бог hАйа – hay(самоназвание армян) – Аратта - Арарат – Армения, имеет право на существование. Однако, как известно, всякое косвенное доказательство, перестает быть косвенным тогда, когда подобных косвенных доказательств одного и того же явления оказывается больше одного. В связи сэтим необходимо вспомнить еще несколько косвенных доказательств:1) уже приведенную мной цитату из Раффи о том, что на флаге Тиграна Ервандида значились змея и дракон, 2) армяне словом «капа» обозначали не только змеиную кожу, но и собственную одежду, 3) армяне особо почитали ужа (лорту) называя его армянином, то есть – hay.
Совсем недавно, мой друг и прекрасный переводчик Ирина Карамян (переводы У.Сароян.К.Зарян и т.д), подарила мне переведенную ей книгу А.Варпетяна «Кто же такие, наконец, Арийцы», где между прочим, Варпетян указывает на то, что - «Относительно змеи немало сведений и в армянской этнографии. Манук Абегян уделил этой теме целую главу в своем исследовании», далее Варпетян пишет : «По его мнению, у древних армян почитание змеи подтверждается множеством фактов. Здесь мы ограничимся лишь несколькими. По преданию, каждый дом имеет свою невидимую хранительницу. Змея – это счастье дома, поэтому и высекалась на дверях домов, на колоннах и мебели. Сознавая ее могущество и в вопросах плодородия, женщины носили украшения в виде змеи. Культом змеи объясняются такие географические названия, как Одзун (одз – по-армянски змея), Одзаберд, Одзи гет, Одзи кахак и др. Вот свидетельство армянского историка 5 в. Езника Кохбаци из его книги «Опровержение ересей»: «И те, которых называли владыками диких, принимали то облик человека, то облик змеи; тем самым сатане удалось ввести в мир почитание змеи...» Фанатичный христианин, Кохбаци с возмущением говорит об устойчиво бытовавшем среди армян веровании, согласно которому души предков могут жить в теле змеи и охранять их край. И тем не менее это верование продержалось у армян до 19 века. По М.Абегяну, оно обязано своим происхождением тому, что когда-то змеи воспринимались как предки.» (А.Варпетяна «Кто же такие, наконец, Арийцы». Ереван 2008 на рус.яз)
А.Ревазян
____________________________________________________________


Леветон обладает анаболизирующим действием, которое необходимо при интенсивной физической работе во избежание снижения массы тела. Улучшает микроциркуляцию сосудов головного мозга и работающих мышц.
Обладает значительным анаболическим эффектом (рост мышечной массы, силы и выносливости), устраняет эректильную дисфункцию у спортсменов в результате перенапряжений и перетренировок.
Повышает физическую и умственную работоспособность, особенно при астенических состояниях и переутомлениях, обостряет слух и зрение. Нормализует функцию эндокринной системы. Предотвращает гипоксию. 

Леветон можно приобрести в сайте - http://leveton.su


HENRY MORGENTHAU: The Tragedy of Armenia

HENRY MORGENTHAU: The Tragedy of Armenia
By the late American Ambassador at Constantinople
HENRY MORGENTHAU
Printed by
SPOTTISWOODE, BALLANTYNE & CO. Ltd.
1 New-Street Square, London, E.C. 4 1918
Threepence net

THE GREATEST HORROR IN HISTORY
FEW nations have suffered as much as Armenia. So terrible and continuous have been the atrocities to which it has fallen victim that the very name of Armenia has, to most of us, become synonymous with martyrdom. Its sufferings during the present catastrophe have been greater than any known in the history of the "world. None of the fearful horrors perpetrated in the various zones of the war can compare with the tragic lot of the Armenians. It is my purpose to outline in this article the nature of the Armenian Question and to state briefly the reasons for which the present Turkish Government sought to annihilate these peace-loving, industrious, harmless and intelligent people, and the methods resorted to by the authorities for extermination.
Though deprived of their political independence, the Armenians have never been assimilated by their conquerors, the Turks. They have tenaciously clung to their racial traditions, religion, language and ideals. Their early history— embracing periods contemporaneous with the ancient Assyrians, Babylonians, Medes and Partisans — is still a source of pride to them, and their religion — Christianity — is and has been the great moral force sustaining and inspiring them against the attacks of the many hordes that have emerged from Central Asia and passed through their territory on their way to Europe.

TREATMENT OF ARMENIANS BY YOUNG TURKS
The successful revolution of the Young Turks in 1908, which resulted in the deposition of Sultan Abdul Hamid, was hailed by all the world as the dawn of a new era for Turkey. Everyone was delighted at the substitution of a modern, progressive government in place of the much detested, tyrannous rule of Abdul Hamid. The greatest rejoicings were amongst the Armenians. They promptly offered their assistance to the new Party, which promised equal rights to all citizens under a constitutional government. I have not the space here to elaborate on the fact that the performance of the Government was a terrible disappointment after everyone’s expectations had been so great. The massacres at Adana in 1909, and the rapid development of the domineering and Chauvinistic attitude of the Young Turks soon dispelled all the illusions of the Armenians and convinced them that the old relations of conquering and conquered races would continue. The long-hoped-for equality and liberty failed to materialise. The treatment of the Armenians became so intolerable in 1913 that they appealed to the European Governments for relief. After months of negotiation an arrangement was consummated whereby the Sublime Porte permitted of two European Inspectors who were to have supervisory powers in the six Armenian vilayets. Messrs. Hoff and Westeneng, the former a Swede and the latter a Hollander, were appointed. They came to Constantinople for instructions and had not yet been fully installed when the European War broke out and the Turkish Government promptly revoked their authority and asked them to leave the country.
The months of August, September and October 1914, while Turkey was still neutral, proved to be a time which marked great’ turning-points in the history of Turkey. The Turks promptly mobilised, abrogated the capitulatory rights of the foreign subjects, abolished all foreign post-offices, increased their customs duties, and in every other way took advantage of the fact that the Great Powers were at war with each other. Their success in preventing the Allies from piercing the Dardanelles made them feel like conquerors and awakened in them the hope that they would again become a world-power.
The conditions of the War gave to the Turkish Government its longed-for opportunity to lay hold of the Armenians. At the very beginning they sent for some of the Armenian leaders and notified them that, if any Armenians should render the slightest assistance to the Russians when they invaded Turkey, they would not stop to investigate but would punish the entire race for it. During the spring of 1914 they evolved their plan to destroy the Armenian race. They criticised their ancestors for neglecting to destroy or convert the Christian races to Mohammedanism at the time when they first subjugated them. Now, as four of the Great Powers were at war with them and the two others were their allies, they thought the time opportune to make good the oversight of their ancestors in the fifteenth century- They concluded that, once they had carried out their plan, the Great Powers would find themselves before an accomplished fact and that their crime would be condoned, as was done in the case of the massacres of 1895-96, when the Great Powers did not even reprimand the Sultan.
They had drafted the able-bodied Armenians into the army without, however, giving them arms; they used them simply to build roads or do similar menial work. Then, under pretext of searching the houses for arms, they pillaged the belongings of the villagers. They requisitioned for the use ot their army all that they could get from the Armenians, without paying for it. The> asked them to make exorbitant contributions for the benefit of the National Defence Committee.
The final and worst measure used against the Armenians was the wholesale deportation of the entire population from their homes and their exile to the desert, with all the accompanying horrors on the way. No means were provided for their transportation or nourishment. The victims, who included educated men and women of standing, had to walk on foot, exposed to the attacks of bands of criminals especially organised for that purpose. Homes were literally uprooted; families were separated; men killed, women and girls violated daily on the way or taken to harems. Children were thrown into the rivers or sold to strangers by their mothers to save them from starvation. The facts contained in the reports received at the Embassy from absolutely trustworthy eye-witnesses surpass the most beastly and diabolical cruelties ever before perpetrated or imagined in the history of the world. The Turkish authorities had stopped all communication between the provinces and the capital in the naive belief that they could consummate this crime of ages before the outside world could hear of it. But the information filtered through the Consuls, missionaries, foreign travelers and even Turks. We soon learned that orders had been issued to the governors of the provinces to send into exile the entire Armenian population in their jurisdiction, irrespective of age and sex. The local officers, with a few exceptions, carried out literally those instructions. All the able-bodied men had either been drafted into the army or disarmed. The remaining people, old men, women and children, were subjected to the most cruel and outrageous treatment.
I took occasion, in order that the facts might be accurately recorded, to have careful records kept of the statements which were made to me by eye-witnesses of the massacres. These statements included the reports of refugees of all sorts, of Christian missionaries, and of other witnesses. Taken together, they form an account of certain phases of the great massacre which cannot be questioned and which condemns the brutal assassinators of this race before all the world* Much of the material which I collected has already been published in the excellent volume of documentary material collected by Viscount Bryce.

STATEMENT OF A GERMAN MISSIONARY
I have space here to quote from only one document. Strange to say, this report was made to me by a German missionary. The statement was made to me personally and put in writing at the Embassy.
"We often did not know where to hide ourselves. From all sides, neighbours were able to shoot into our windows; during the nights, it was still worse. The sick nurse and myself lay on the floor in order to avoid the shots. The walls of the orphanage were broken through by cannon shots. I was obliged to leave the orphans all alone. There came an order from the Government that we were to hand over to them all our people in the house, big or small. All my requests and petitions were in vain; they assured us on their word of honour that they would be provided with comforts and sent to Ourfa. I then went to appeal to the Mutessarif. He stood, as First Commander, by the side of a cannon. He would not even listen to me; he had become a perfect monster. When I pleaded with him to at least spare the children, he replied : "You cannot expect the Armenian children to remain alone with the Mohammedans; they must leave with their nation.” We were allowed only to retain three girls as servants.


EXTERMINATION OF MALES
"It was that very afternoon that I received the first terrible reports, but I did not fully believe them. A few millers and bakers, whose services were needed by the Government, had remained and they received the news first. The men had all been tied together and shot outside of the town. The women and children were taken to the neighbouring villages, placed in houses by the hundred, and either burned alive or thrown into the river. (Our buildings being in the main quarter of the town we could receive the news quite promptly.) Furthermore, one could see women and children pass by with blood streaming down, weeping. . . . Who can describe such pictures ? Add to all this the sight of burning houses and the smell of many burning corpses.

MURDER OF WOMEN AND CHILDREN
"Within a week everything was nearly over. The officers boasted now of their bravery, in that they had succeeded in exterminating the whole Armenian race. Three weeks later, when we left Mush, the villages were still burning. Nothing that belonged to the Armenians, either in the city or in the villages, was allowed to remain.
"In Mush alone there were 25,000 Armenians; besides, Mush had 300 villages with a large Armenian population.
"We left for Mezreh. The soldiers who accompanied us showed us with pride where and how and how many women and children they had killed.
"We were very pleased to see, upon our arrival at Harput, that the orphanages were full. This was, however, all that could be said. Mamuret-ul-Aziz has become the cemetery of all the Armenians; all the Armenians from the various vilayets were sent there, and those who had not died on the way came there simply to find their graves.

TORTURES OF VICTIMS
"Another terrible thing in Mamuret-ul-Aziz was the tortures to which the people had been subjected for two months; and they had generally treated so harshly the families of the better class. Feet, hands, chests were nailed to a piece of wood; nails of fingers and toes were torn out; beards and eyebrows pulled out; feet were hammered with nails, as they do with horses; others were hung with their feet up and heads down over closets. … Oh! How one would wish that all these facts were not true. In order that people outside might not hear the screams of agony of the poor victims, men stood around the prison wherein these atrocities were committed, with drums and whistles.

MASSACRES ON THE MARCH
"On July 1st, the first 2,000 were dispatched from Harput. They were soldiers, and it was rumoured that they would build roads. People became frightened. Whereupon the Vali called the German missionary, Mr.——, and begged him to quiet the people; he was so very sorry that they all had such fears, etc., etc. They had hardly been away for a day when they were all killed in a mountain pass. They were bound together and, when the Kurds and soldiers started to shoot at them, some managed to escape in the dark. The next day another 2,000 were sent in the direction of Diarbekir. Among those deported were several of our orphans (boys) who had been working for the Government all the year round. Even the wives of the Kurds came with their knives and murdered the Armenians. Some of the latter succeeded in fleeing. When the Government heard that some Armenians had managed to escape, they left those who were to be deported without food for two days, in order that they might be too weak to be able to flee.
"All the high Catholic Armenians, together with their Archbishop, were murdered.
"Up to now there still remained a number of tradesmen whom the Government needed, and therefore had not deported ; now these, too, were ordered to leave and were murdered.”

NUMBERS OF THE VICTIMS
As this massacre of the Armenians, judged both by the numbers involved and the methods used, was the greatest single horror ever perpetrated in the history of humanity, the questions will often be asked, How many Armenians were actually murdered or died of starvation or exposure ? How many were driven into a miserable exile? Following the important collection of documents made by Viscount Bryce is a careful summary of the facts. The total Armenian population in the Turkish Empire in 1912 is here placed at between 1,600,000 and 2,000,000. Of these 182,000 escaped into the Russian Caucasus and 4,200 into Egypt. One hundred and fifty thousand still remain in Constantinople. To this figure must be added the relatively small number of survivors who escaped death and are now living in hiding or are scattered in distant provinces.*
We must conclude that a million Armenians were harried out of their homes in the peaceful villages and populous towns of Asia Minor. The murdered number from 600,000 to 800,000. The remainder, in pitiful want of the barest necessities of life, hold out their hands to the Christian fellowship of America.
———————————-
* Since this was written the number of those who have taken refuge in Russia has been more than doubled, and the number of those who have escaped in different directions is also considerably increased.
We now come to a matter of crucial interest. In how far was the German Government responsible for the murder and deportation of the Armenians? Let me say most emphatically, the German Government could have prevented it. My strenuous and repeated efforts to enlist the interest of the German Ambassador, the late Baron Wangenheim, in behalf of the Armenians were fruitless. In my numerous interviews with him I tried to impress him with the thought that the world would consider Germany morally responsible for the crimes of her ally. I urged that even from an economic point of view it was not to Germany’s advantage that the Turks should destroy the constructive elements of the country, as that would mean the economic ruin of the Turkish Empire. Then, in the event that Germany should become the ruler of Turkey, she would find it an empty shell! "When I found that my arguments were of little avail, I suggested to my Government the desirability of bringing pressure on the Foreign Office in Berlin to the end that instructions be sent to the German Ambassador in Constantinople to insist upon a cessation of the atrocities. This resulted merely in a Note from the German Embassy to the Sublime Porte protesting against the horrors perpetrated by the Turks. The purpose of this Note was merely to absolve the German Government from all responsibility. It had no practical effect whatsoever.
There is not the slightest doubt in my mind that the Germans could at the very beginning have stopped these horrors.
The work of the American Red Cross in Turkey has been most efficient. It has been limited only by the funds available. While I was still in Turkey our national organisation, besides supplying us with funds for carrying on the work, sent us a large amount of medical supplies and wearing apparel of all kinds. As there are now few wounded soldiers to take care of, the Red Cross organisation in Turkey is free to devote its main efforts to helping the civilians in distress, including Armenian refugees. The American Red Cross has to date appropriated $ 1,800,000 for relief work in Armenia and Syria.

ARMENIA MUST BE SEVERED FROM TURKEY
No definite solution may as yet be ventured as to the Armenian problem. One thing ought to be certain: The Armenians should be freed from the yoke of the Turkish rule.
I wonder if four hundred millions of Christians, in full control of all the governments ot Europe and America, are going again to condone these offences by the Turkish Government? Will they, like Germany, take the bloody hand of the Turk, forgive him and decorate him, as Kaiser Wilhelm has done, with the highest orders ? Will the outrageous terrorising, the cruel torturing, the driving of women into the harems, the debauchery of innocent girls, the sale of many of them at eighty cents each, the murdering of hundreds of thousands and the deportation to, and starvation in, the deserts of other hundreds of thousands, the destruction of hundreds of villages and cities, will the wilful execution of this whole devilish scheme to annihilate the Armenian, Greek and Syrian Christians of Turkey—will all this go unpunished ? Will the Turks be permitted, aye, even encouraged, by our cowardice in not striking back, to continue to treat all Christians in their power as "unbelieving dogs”? Or will definite steps be promptly taken to rescue permanently the remnants of these fine, old, civilised, Christian people from the fangs of the Turk?
Reprinted from the Red Cross Magazine, March 1018.
Any expressions of opinion on the subject of this pamphlet would be welcome. Address:—The Secretary, The Armenian Bureau, 153 Regent Street, W. 1.

BOOKS AND PAMPHLETS ON ARMENIA AND THE ARMENIAN QUESTION
THE TREATMENT OF ARMENIANS IN THE OTTOMAN EMPIRE, 1915-16. Documents presented to Viscount Grey of Falloden, by Viscount Bryce. London.
ARMENIA AND THE WAR. By A. P. Hacobian. Hodder & Stoughton, London, 1917. 2s. 6d.
ARMENIA, PAST AND PRESENT. By W. Llew. Williams. I. "The Land and the People.” II. "Historical.” III. " The Modern Problem.” With Appendix, Maps and Index. P. S. King & Son, Ltd., Westminster, 1917.
ARMENIA: TRAVELS AND STUDIES. By Henry F. H. Lynch. Longmans, Green & Co., London, 1901.
ROUND ABOUT ARMENIA. The record of a journey across the Balkans, through Turkey, the Caucasus and Persia. By E. A. Brayley Hodgetts. Sampson Low, Marston & Co., Ltd., 1917. 2S. net.
TRAVEL AND POLITICS IN ARMENIA. By Noel Boxton, M.P., and the Rev. Harold Buxton. With an Introduction by Viscount Bryce, and a Contribution on Armenian History and Culture, byAramRaffi. Smith, Elder &Co., London. 5s. net.
CRESCENT AND IRON CROSS. By E. F. Benson. Hodder & StougMon, 1918. 5s. net.
MARTYRED ARMENIA. By a Bedouin. C. Arthur Pearson, Ltd.. 1918. 3d.
ARMENIAN LEGENDS AND POEMS, illustrated and compiled by Zabellb C. Boyajian. With an Introduction by Viscount Bryce, and a Contribution on "Armenia: its Epics, Folk-Songs and Mediaeval Poetry,” by Aram Raffi. J. M. Dent & Sons, Ltd., London ; E. P. Dutton & Co., New York, 1916. 21s.
ARMENIA AND THE ARMENIANS. By Emily J. Robinson. Pamphlet, price id., by post 1 jd., 7s. 6d. per 100 copies. May be had from Miss Robinson, 35A Elsham Road, Kensington, W.
THE TRAGEDY OF ARMENIA. By the late American Ambassador at Constantinople, Henry Morgenthau. The Armenian Bureau, 153 Regent Street, W. 1. 1918. 3d.